The Istanbul Art-Boom Bubble

by Suzy HANSEN

Earlier this winter, the giant 120-year-old Ottoman bank building in Istanbul reopened as a multimillion-dollar contemporary art space called SALT. This was surprising. Turks were never big on contemporary art, and for years rich people didn’t visit that part of town. When I moved to the neighborhood five years ago, it was all electrical-supply stores and abandoned buildings and men smoking. My building didn’t have heat; girlfriends wouldn’t visit after dark; a neighbor once attacked another neighbor with a small sword. I don’t see swords in Istanbul anymore. I do see a lot more art.

One evening in November, Turks and foreigners traipsed up the cobbled sidewalks to SALT’s huge, heavy doors for the opening-night party. The headline exhibit featured thousands of old black-and-white photographs taken by a dead Armenian studio photographer and carefully assembled by the young artist Tayfun Serttas. Another exhibit was an installation by Gulsun Karamustafa, Turkey’s doyenne of contemporary art. Another was about archaeology and Europeans looting the Ottoman Empire.

But the space overwhelmed the art. It was too magnificent. Nothing like SALT existed in Istanbul. Inside, the building was five floors and 100,000 square feet of carved white marble. Curators, bankers, interior designers, writers, musicians, academics, artists and wealthy wives craned their necks to take in the soaring ceiling as they climbed the grand staircases. They gaped at the stylish library, and the plush movie theater, and the smoking terrace that was also a restaurant. The great imperial bulk of SALT loomed over the Golden Horn and the forlorn rooftops below.

Foreigners and expats gushed with approval. Even the fatalistic Turks, skeptical of Westerners’ enthusiasm, couldn’t help admitting that this strange art institution was awesome.

It appears that Istanbul, which went from a cosmopolitan wonderland in the 19th century to, in the Nobel-winning novelist Orhan Pamuk’s words, a “pale, poor, second-class imitation of a Western city” for much of the 20th, is having its moment of rebirth. These newly wealthy corners of the East seem full of possibilities, but what kind of culture will the Turks create?

On my way out, I ran into Mari Spirito, a longtime director at 303 Gallery in New York. Spirito had just moved to Turkey to set up a nonprofit called Protocinema. Above our heads, Arabic script was etched into the marble: “He who earns money is God’s beloved servant.”

“In New York it feels like the best years are behind us,” she said. “In Istanbul it feels like the best years are yet to come.”

Those best years might be a long way off, many Turks would joke, but still, it is a heady time to be young and talented in Istanbul. One summer night I accompanied a group of women as they finished their dinner at a meze tavern, put on red lipstick and stopped for a bottle of raki (Turkey’s national liquor) and cigarettes on their way to a party not far from SALT. Especially on muggy evenings, Istiklal Caddesi, the central pedestrian artery of the city, swarms with people, bodies colliding as Turks and tourists race to shops, cafes and bars. Arms around one another, the women maneuvered through Istiklal’s traffic into Rumeli Han, an Ottoman-era arcade building that exudes a faded, dingy glory, with sooty stone staircases and crumbling ceilings. Up a few flights, past the Communist Party office, music drifted out of an artists’ studio. Beer bottles and cans covered the table and floor; a stack of easels leaned against a wall; the girls poured their raki into tiny plastic cups and found a seat with their friends.

“This place has become a meeting point,” one gallery owner said. “It’s feeding the underground scene.”

In a long room, about 40 Turks were watching the performance group Ha Za Vu Zu play music. The 20- and 30-somethings sat on the floor and listened quietly. Some women wore retro styles, ’40s hair and cigarette pants. Men with poofs of black curls lounged in T-shirts. A pretty girl in a sundress thrust an invitation into my hand. “I’m having my first show!” she said. The venue was the prominent exhibition space Arter. “Please come.”

The artists then began dancing to old Turkish rock, a hybrid of Western and Anatolian music, joining together in a modern version of traditional Turkish dancing: arms spread wide, women and men dancing together in pairs. The vibe was anything but self-conscious; it felt like a safe place to go nuts. Shoes came off, feet turned black. After a few hours, sweat pouring down their faces, the men took off their shirts, shouting, laughing, stamping. Someone danced into a heart-shaped ashtray, spilling cigarette butts on the floor; a woman took off her shirt, too.

“We’re like girls and boys playing,” said Yasemin Nur, a 35-year-old artist who attended the party with Gozde Ilkin. Both are members of AtilKunst, an all-female artist collective. Nur had short, asymmetrical ’80s-style hair, with a thin braid. “I do feel it is like a playground,” Nur said. “But we are very serious. Everyone is hardworking. They live as they produce, and they produce as they live.”

This is a life few Turks will ever know. In this conservative Muslim country of 80 million, the artists have minimal influence on social and political life at home. But they will someday export contemporary Turkish culture to the world. They have grown up during a relatively free and prosperous time in Turkey and make up an artistic elite that has more in common with their counterparts in other nations than with their own countrymen. In conversation they can easily shift from Turkish to European to American pop culture. As one young woman put it, “I know Chicago politics better than I know my own municipality.”

Most of these artists now congregate in Beyoglu, the old European quarter, which for a long time existed in a state of spooky, decaying glamour. The elite wouldn’t go to Beyoglu at night. As Turkey’s economy exploded, kebab shops turned into conspicuously European cafes, squatter buildings bloomed into boutique hotels and high rents drove the poor to the city’s periphery. Art galleries popped up in unexpected places. The nouveau riche and old-guard elite realized that rich people should have art collections, and the art market spiked. All of a sudden, Turkey’s versions of the Rockefellers and Whitneys wanted to slap their names on old buildings and fill them with art.

Meanwhile, the ruling Islamic conservative Justice and Development Party (A.K.P.), which routinely throws writers and journalists in jail, rarely bothers with provocative artists, at least so far. (In a sinister dispatch from the Interior Ministry, an A.K.P. official pointed out that terror, that is, Kurdish terror, comes in all forms, including art.) During last year’s Istanbul Biennial — now a major art-world event — Emine Erdogan, the prime minister’s head-scarf-wearing wife, gave a speech at an opening at the Istanbul Modern, the city’s main modern art museum. Freedom of expression is bad for politics, but contemporary art is good for business. Whether the government’s heavy-handed relationships with the corporate patrons of the art world will be good for art is another story.

Some money has been trickling into the lives of young artists. I saw Gozde Ilkin’s work months earlier in the same Rumeli Han building, at the gallery artSumer. Her show was called “Refuge: Chorus of Voices From Inside.” Ilkin had sewn silhouettes — of a bride and groom, Turkish men dancing — onto old patterned bedsheets and curtains found in her family cupboards. The silhouettes came from scenes she’d seen in real photographs. In another piece, tiny tanks, helicopters and soldiers hid among the orange and brown flowers on a curtain. The work, titled “Curtain: They Were Sleeping Somewhere Inside of Us,” seemed to be popular with visitors.

“Everything is already sold out,” said the gallery’s owner, Asli Sumer, said. “They sold out yesterday” – before the show opened.

“See?” Patrick Legant, an international art consultant who worked for 10 years at Sotheby’s in London, turned to me and said. He had been living in Turkey for a few months then. “This is crazy Istanbul!”

Artists like Ilkin, who is 31, find themselves with opportunities and temptations that artists of other generations here never experienced: nonprofit spaces, media attention, parties, lectures, auctions, sales. There are new books to read, archives to comb through, full-scale exhibitions of predecessors whose work they’ve never seen. And there are financial rewards for some: weeks after Ilkin’s opening, one of her pieces sold for $12,000 at an auction at Sotheby’s in London — its third auction of exclusively Turkish art. Ilkin, who as a member of AtilKunst spends time making political stickers and putting on free performances, has actually been able to make a living as an artist. “When I sold my first piece, I was sad,” she said. “I am attached to what I do, and it’s not easy to give a price to it.” She doesn’t sell everything, though: “It’s important to keep some things close to you.”

The artists are well aware of what’s happening to their once-ignored corner of the world. “It’s totally different, it’s a market now,” Yasemin Nur said. “It’s connected to the last economic crisis, and now Istanbul has become the hip city, and is chosen as a hip city. The system needs the hip city, and next it will be Beirut, and next somewhere else. This is our time. We will be sad, but the wind will go.”

The core of Istanbul’s art scene coalesced in the ’80s and ’90s through the efforts of a few prominent figures: curators like Ali Akay and Beral Madra, the artist Halil Altindere, the SALT director Vasif Kortun. Most artists will tell you that Kortun, who is 53, is the father of Istanbul’s art world. “We can say, there was before and after Vasif,” one artist told me. In order to show your work home or abroad, said another, “you used to need Vasif.” And he’s respected internationally. “He seems to be able to predict where art institutions will go,” the Beirut-based critic Kaelen Wilson-Goldie said.

In 1998, Kortun returned from directing Bard College’s Museum of the Center for Curatorial Studies in New York and opened up a small office in Beyoglu. He called it the Istanbul Contemporary Art Project, which became Istanbul’s nascent art hub. Then, with the backing of Garanti Bank, Kortun established Platform Garanti, an exhibition space that also archived books, criticism and artists’ production materials. Platform closed in 2007, and Kortun and Garanti opened SALT Beyoglu and SALT Galata in 2011. The projects, conceived as places “for research and experimental thinking,” cost about $30 million.

If archives and libraries are a focus, it’s because few such institutions have tended to Turkey’s history. “We always wanted to create a place in Istanbul which would have all the materials so people can do their research,” Kortun said. “The ’80s conceptual generation hasn’t been assessed, the reason being they were not market artists. A lot of them went through tough times with serious disinterest in their work. So we’re digitizing the complete archive.”

The neglect extends into the past well beyond the 1980s. “I don’t think most of the stuff we know is correct about the history,” Kortun said. “If you take the Ottoman Empire as a map, I think the most invisible part of the empire is Istanbul and the artists from Turkey.”

Turkish intellectuals attribute Istanbul’s lack of a solid modern and contemporary culture to its broken history — especially the sharp break between the Ottoman Empire and a modern, secular state. Even after the republic’s founding in 1923, the Turks endured many more violent disturbances: World War II, pogroms against Armenians and Greeks, an ongoing civil war with the Kurds, three military coups. But there’s another reason for the absence of a coherent Turkish culture.

“Istanbul is shallow,” Kortun said. “It’s not an intellectual place. It was an old city with Greeks and Armenians and Jews. The Armenians were the intellectual backbone of the city. This place lost its lungs in the beginning of the 20th century. Maybe more than its lungs. It was a crippled place when it started as a nation. The 20th century is the lost century for this city.”

The “bridge between East and West” cliché idealizes Constantinople’s fabled past, before the emergence of the repressive Turkish state. That’s why it sometimes feels, in the 21st century, that even as Istanbul artists are merging with the international community, they are also looking backward to discover themselves.

“It’s not a revolution,” Kortun said, referring to Istanbul’s current phase of cultural production. “It’s a correction.”

Istanbul’s art community has changed enough that Turkish artists who once fled to London or Berlin or Amsterdam have come home. One day I met with Ali Kazma at Arter, the art institution whose chairman is Omer Koc, one of the most serious and respected collectors in the country. Kazma, a 40-year-old video artist, returned from New York 12 years ago. Arter’s exhibition at the time included older contemporary artists — members of Kortun’s neglected generations — like Ayse Erkmen, Sarkis, Hale Tenger and the pioneering collective Hafriyat. Kazma’s video installation “Written” was displayed in a small, dark room. Multiple screens showed the flickering flames of the burning page of a book, then the slow reappearance of the words on the page.

He was happy to be back in Istanbul. “First and foremost it’s a young country, and a young city,” he said. (Half of Turkey’s population is under 30.) “That has an effect on the psyche. You can afford to make mistakes when you are young. You can take risks.”

There are also pitfalls. Many artists express anxiety about the rush of corporate money to the scene — the Turkish government does not finance much of anything art-related — complaining that it doesn’t always go to the artists themselves, who desperately need money and spaces to experiment. There’s very little art criticism in Turkey, everyone complains, and things are moving too fast without reflection. The intellectual versus commercial balance is out of whack. Ten years ago, according to Tayfun Serttas, the artist from SALT Galata, people used to talk about art until the morning. “We used to process everything on a much more intellectual and conceptual level,” he told me.

And sudden international interest in Turkish art, many suggest, can tempt artists to Orientalize themselves, to make their art explicitly “Turkish” from a Western perspective, in response to the needs of the market. Take the example of a recent hyperrealistic oil painting by Taner Ceylan, one of the most successful Turkish painters today, which depicts an Ottoman woman with a veil standing with her back to the famous Courbet painting of a naked woman with her legs spread. More than one Turkish artist saw Ceylan’s piece as evidence of a bad, self-Orientalizing trend. It sold for $370,000 at Sotheby’s.

“I am not interested in being labeled an artist belonging to a certain geography,” Kazma said. “Now that it is not kosher for a Western artist to have an Orientalist angle, sometimes we see works in exhibitions that have the Orientalist approach by non-Western artists. I never wanted to do that.”

In reality, Turkish contemporary art runs the gamut of mediums and ideas. Some argue that there’s nothing distinctively Turkish about Turkish art; for a long time Turks were taught to imitate the West. Turkish modern art looks a lot like Western modern art, much to the dismay of international art experts looking for something exotic. What is real Turkish culture anyway? It’s not harems and fezzes — that’s Ottoman. One gallerist said she wasn’t even sure what “Turkish” art would look like.

While most Turkish contemporary art deals with universal themes, some of the political works have been specific to modern Turkey — Ataturk, the army — and don’t always translate abroad. One artist argued that Turks should be responding to the neoliberal capitalist age, not to Turkey’s era of military coups and authoritarianism.

Kutlug Ataman, the most famous Turkish artist in the world, sees a different shortcoming in Turkish art. A video artist and filmmaker, Ataman left the country when he was a teenager just after the 1980 military coup and returned to Istanbul for good almost 10 years ago. One British critic reviewing a 2010 retrospective of his work at the Istanbul Modern said that Ataman was “one of the few artists of any nationality whose work I’d travel anywhere in the world to see.” But that retrospective, “The Enemy Inside Me,” might have been the first time Turks encountered his work: a video of himself dressed in belly-dancer drag, dancing; four large-screen videos side by side of women speaking simultaneously about why they wear wigs; an interview with an elderly Armenian woman struggling to regain her memory.

Ataman said he always longed to return to Turkey, but he was skeptical of the art he sees in Istanbul: “A great majority of the work consists of imitations of Western gestures. Their reference is New York and London.”

Ataman doesn’t think Turkish artists have confronted the real source of their material, the thing they have to offer the world. He referred to an infamous recent incident, when a mob of Turkish men attacked gallery-hoppers who’d spilled onto the streets drinking alcohol in their fashionable clothes. The galleries were gentrifying the neighborhood, and the community, many Turks later told reporters, felt encroached upon and left out. To many other Turks, however, the attackers were religious types angered by the liberal lifestyle they’d been forced to witness: uncovered women, gay men, art, alcohol. In the center of Istanbul, Turkey’s two worlds came face to face, in a microcosmic dance of the confrontation happening all over the world: the West and the East, the rich and the poor, the comfortable and the angry.

Ataman regards such a confrontation as a brush with the “real Turkey.” “When I look at artists’ practice in Europe, I am not inspired,” he said. “If the artists here can engage with Turkey, they will be ahead of the rest of the world. Because the world is this. This desert.”

Istanbul’s art boom won’t last forever. The economic crisis in the West and political instability in the East have caused the market to soften a bit, gallerists say. More important, perhaps, a majority of the buyers of Turkish art are Turks. And some of those new collectors know very little about art.

It’s a challenge for gallerists like Sylvia Kouvali, 30, whose international gallery, Rodeo, which represents acclaimed Turkish artists like Gulsun Karamustafa, Banu Cennetoglu and Emre Huner, as well as established foreign artists like James Richards, Haris Epaminonda and Iman Issa, is often cited by foreign observers as the city’s best. Kouvali, who is Greek, sells 90 percent of the gallery’s works at art fairs abroad. Inexperienced Turkish collectors don’t always appreciate her artists.

And as Ataman’s story also suggested, it isn’t easy being a gallery owner in a conservative Istanbul neighborhood. Rodeo opened six years ago in Galata, across from the Irmak Meat and Chicken store, a barbershop and a teahouse where men sit and smoke and watch the colorful gallery-hoppers with heavy eyes.

One evening, at an opening for Gulsun Karamustafa, the Rodeo crowd smoked outside, so as not to break the country’s new antismoking laws, but drank inside, so as not to anger the locals. Since the attack on the galleries, undercover cops had taken to shadowing the parties. Kouvali forgot to give the cops a heads-up about her event, and a broad man wearing hoop earrings and red pants, looking like an ’80s break dancer, walked into the gallery and put down his card. “You didn’t call us,” he said, looking hurt. He was an odd undercover cop, though in his efforts to resemble the creatively dressed gallerygoers, he looked unlike any Turkish man I’d ever seen. His partner, dressed in an Adidas sweatsuit, came in after him. “We’re here to protect you,” he said gravely. The “real” Turkey often comes in the form of a paternalistic police force.

But Kouvali is committed to Istanbul and to the community that has developed around Rodeo, which spans from Cairo to New York. “Just as to someone from New York, Athens or Istanbul is a periphery, for me, New York is a periphery,” she said. “Of course here I am sitting under a picture of Leo Castelli.” She looked up at a photo of the New York gallerist and laughed. “We learned from New York. But I am not of that place. Now everything is central and everything is the periphery. This is the doom of our time, the freedom and the possibility. You can do whatever you do anywhere, and people will come and find you.”

I met one of Kouvali’s artists, Banu Cennetoglu, at a studio off Istiklal. Cennetoglu, tiny and friendly, works with photography and books. When she was young and living in Turkey, photography was about imitation, and she left to free herself, living in Paris and New York for years. “It was hard to judge your own talents in this country,” she said. Abroad, as an assignment photographer, she felt frustrated by the limits of photography and turned to other mediums. In the Venice Biennale in 2009, Cennetoglu presented some 450 of her own photographs in the form of a mail-order catalog, photos of everything from the twin towers burning to Cennetoglu herself.

Cennetoglu now runs a space called BAS in the neighborhood of Karakoy, where she displays her library of artist books. One of her recent projects involved printing the work of an Armenian artist whose graphic novel she found in a secondhand shop. Nothing like BAS had existed in Turkey before she set up the space. This was how far Turkey still had to go: where would a young artist have found artist books in Istanbul? At SALT’s opening, as we stood in the gorgeous library full of art journals and magazines and books, a European friend wondered why they’d built a library in a space for exhibitions. It’s because there aren’t many libraries to be found.

In 2010, Cennetoglu organized a talk to discuss the work of an artists’ collective called Koridor that was active from 1988 to the mid-’90s. Very few Turkish artists had ever heard of the group, but many people I spoke to recalled how important the event was to them. “The talk recognized that there were some artist groups from the recent history,” Cennetoglu said. “It’s important not to ignore them.”

Cennetoglu’s projects reflect a movement in the art community now — recovering the past, creating something solid. Unlike the old modernist Turkish painters, looking exclusively to the West, Turkish artists also hunger for knowledge of what came before them in Turkey. There’s an imperative, conscious or not, to discover and solidify a real contemporary culture that is organic to Turkey, even as the country is integrated into the global system.

“This will become an international scene before it was even a Turkish one,” said one very young artist who was working at Rodeo. “It’s like the hot money pouring into this country. When it goes, what will be left?”

One day in 2010, I attended an art auction at a Swissôtel in the center of Istanbul. The house sold mostly modern art, with a smattering of contemporary pieces. The room was packed. Young men in expensive, untucked button-downs, the weekend wear of investment bankers, sat in groups of five, talking loudly. They looked like frat boys at a fashion show.

Halfway through the event, the auctioneer arrived at an Erol Akyavas painting, the showcase piece of the evening, one of the few Turkish works that had a vaguely Islamic theme. Multiple bidders quickly took the price into the high six digits. We all felt where things were headed. The auctioneer announced, “One million,” and held up his gavel showily. When the gavel fell, the room broke out in applause.

The digital counter, however, did not have seven digits. A girl scrawled a large golden No. 1 and, doing her best Vanna White, held it up in front of the other six digits. The counter flipped to zeros: 1,000,000. A collector held up his camera phone and took a picture.

* “The Istanbul Art-Boom Bubble”
by Suzy Hansen, THE NEW YORK TIMES, 10th February 2012

“Ortak Hafızanın Fotoğraf Albümü”

İstanbullu Ermeni Maryam Şahinyan’ın bir ömür çektiği fotoğraflar SALT Galata’da sergilendi. 1935-1985 yılları arasındaki dönemi kapsayan dev veri bankasında neler yok ki? Cumhuriyetin ilk yılları, 1942 Varlık Vergisi, 6-7 Eylül 1955 olayları, 1974 Kıbrıs Savaşı, köyden kente göç gibi pek çok toplumsal olayın yanı sıra gündelik hayatın ayrıntıları da fotoğraflarda yer buluyor. 1915 olaylarıyla ilgili Ermeni iddialarının inkarını suç sayan yasa tasarısı, Fransız Senatosu’ndan 127 oyla geçerken 1 milyona yakın insanın fotoğrafını çeken Şahinyan’ın arşivi sanatçı, yazar, araştırmacı Tayfun Serttaş’ın dönüştürdüğü sergide geçmişini, yakınlarını arayan insanlarla buluştu. Tarihe not düşen 200 bin siyah beyaz fotoğrafsa, dış politik kavgalardan uzak ‘ortak hafıza’ya çağrı yaptı.

by Bülent ŞANLIKAN

Maryam Şahinyan 1935 ile 1985 yılları arasında yaklaşık 1 milyona yakın insanın hayatından kesitleri Galatarasay Meydanı’nda adını ‘Foto Galatasaray’ koyduğu stüdyosunda belgeledi. Şahinyan’ın Birinci Dünya Savaşı’ndan kalma körüklü kamerasından yansıyan 200 bin siyah beyaz kareyi, sanatçı Tayfun Serttaş, teknolojiden de faydalanarak dev bir veri bankası haline dönüştürdü. Şahinyan’ın kutuladığı cam negatifler Serttaş ve çalışmasına yardım eden 30’a yakın asistan tarafından 3 yıl süresince teker teker temizlendi, tasnif edildi, dijitalizasyonu yapıldı, işlendi ve aylara, yıllara göre sıralandı. Serttaş bununla da kalmadı. Şahinyan fotoğraflarını, Aras Yayıncılık’tan çıkan ‘Foto Galatasaray, Studio Practice by Maryam Şahinyan’ adıyla kitaplaştırıldı. 3 yıl süren bu çalışmanın ardından Şahinyan Arşivi, 22 Kasım 2011- 22 Ocak 2012 tarihleri arasında, Karaköy’de, SALT Galata’da meraklılarıyla buluştu. Serginin son gününde, yüzlerce insan ‘Maryam’ın objektifine yansıyan kareler arasında acaba, annemi, babamı, dedemi, teyzemi ya da kendimi bulabilir miyim’ umuduyla geldi. Aradığını bulan da oldu, bulamayan da…

GEÇMİŞİN İZİNİ SÜRDÜLER

Hangi facianın Kurbanları?

Ali Cihanoğlu emekli bir bankacı, Aydın’da yaşıyor. Onu SALT Galata’ya götüren şey 1951’de Şahinyan’ın çektiği anne ve babasının düğün fotoğrafı olmuş. Cihanoğlu’nda fotoğrafın bir benzerinin basılmış hali var. Serginin açıldığını duyunca ‘Acaba farklı pozu da bulabilir miyim’ diyerek soluğu İstanbul’da alan Cihanoğlu’nun dileği gerçek oldu ve annesi Belkıs’la babası Nihat’ın fotoğrafını arşivde bulabildi.

Cihanoğlu’nun aklını esas kurcalayan fotoğrafsa İzmir’de aile fotoğrafları arasından çıkan ve arkasında ‘Bir facianın kurbanıyız’ yazılı not bulunan 1940 yılına ait bir aile fotoğrafı. Fotoğraf acaba kimlere aitti? Ailenin başına ne gelmişti? 1924-1050 yılları arasında Trabzon ve Aydın Milletvekilliği yapan Yüksek Mühendis Mithat Aydın’a gönderilen bu fotoğrafın peşine düştüğünü söyleyen Cihanoğlu, Şahinyan arşiviyle ilgili ‘Tarihi belge niteliği taşıyor. Birbirini uzun süre görmeyen insanlar olmayacak bir şeyi bu arşivde bulabiliyor. Babasına, annesine, teyzesine ya da akrabasına ulaşmak heyecan veriyor’ dedi.

YOLU STÜDYODAN GEÇENLER

Kimler gelip geçmiyor ki Şahinyan’ın objektifinden. Katolik din görevlileri, Ermeni rahibeler, Bat Mitzvaha (Ergenlik töreni) giren Musevi çocuklar, hatıra fotoğrafı çektiren Rum kızlar, Bolşevik Devrimi’nden kaçıp İstanbul’a sığınan Beyaz Ruslar, opera sanatçıları, eşcinseller, müzisyenler, göçlerle İstanbul’u mesken tutan taşralılar…Ve tanıdık bir isim. Türk sinemasının ilk kadın yönetmeni ve ilk kadın yıldızı Cahide Sonku…

FOTO GALATASARAY ONUN HAYATIYDI

Uzun yıllar Fransa’da yaşadıktan sonra Türkiye’ye yerleşen Şahinyan’ın yeğeni müzayedeci -galerici Christine Tarpin, teyzesini anlattı: ‘Çok küçüktüm. Her yaz İstanbul’a geliyorduk. Hikayelerini, yaşadıklarını anlatırdı. Mesleğini çok severdi. Son zamanlarında Parkinson hastalığına yakalanmıştı. Fotoğraf çekemiyordu. Fotoğraf çekilmeyi sevmezdi. Çok az fotoğrafı var. Başkalarını çekmeyi severdi. 1994’te aramızdan ayrıldı. Çocuğu yoktu evlenmemişti. Foto Galatasaray onun hayatıydı.’

SERGİNİN FORMATI: Sergİnİn bir bölümünde Serttaş’ın negatifleri temizlerken kullandığı aparatlar, kimyevi maddeler ve temizlik sırasında kullandığı 200 bin adet pamuğun gösterildiği bir camekan yer alıyor. Karşısındaysa dev ekranda Serttaş ve Aras Yayıncılığın Sahibi Yetvart Tomasyan çalışmanın sosyolojik ve teknik çözümlemeleri anlattığı kısa filmler gösteriliyor. Serginin bir başka interaktif bölümü de dev arşivin insanlar ile buluşmasın olanak sağlayan bilgisayar sistemi. İnsanlar bu sistemde aradıkları fotoğrafları tarıyor. Karanlık odada da ekranlara yansıtılan fotoğrafların slayt gösterimi yapılıyor.

56 YIL ÖNCE ÇEKİLEN FOTOĞRAF

Şahinyan’ın siyah beyaz kareleri arasında zaman yolculuğuna çıkanlardan birisi de özel bir şirkette genel müdürlük yapan 58 yaşındaki Sarkis Çadırcıoğlu’ydu. Çadırcıoğlu yaptığı tarama sonucunda bulduğu çocukluk fotoğrafıyla büyük heyecan yaşadı. O da çocukluğuna dönenler arasında yer aldı. 2 yaşındayken Şahinyan’ın objektifinin karşısına geçen Çadırcıoğlu, başka kareler de bulmak ümidiyle ekrana kilitlendi. Çadırcıoğlu ile Şahinyan akraba. Çocukluk yıllarında Şahinyan’ın kendisini çok sevdiğini anlatan Çadırcıoğlu, ‘1956 yılına ait bu kare bir dönemi yansıtıyor. Çocukluğum Kurtuluş’ta geçti. Benim de yolum o yıllarda pek çok kişinin geçtiği gibi Foto Galatasaray ile kesişti. Bu unutulmaya yüz tutmuş karelerin tarihin tozlu raflardan çıkarak günümüzü aydınlatıyor olması bizleri mutlu etti’ dedi.

ÇOCUKLUĞUNA DÖNDÜ

Şahinyan’ın 1970’li yıllarda düğün sonrası çektiği fotoğraflardan birini ilginç kılan pozda yer alan kız çocuğunun o anın peşine düşmüş olması. 50 yaşındaki Feryal Salehi, fotoğrafta solda duran küçük kız. Sadece kendi fotoğrafını bulmakla kalmadı aynı zamanda yolları Şahinyan ile Büyükada’da kesişen annesiylededesinin de fotoğraflarını buldu. Salehi, Şahinyan’ın Büyükadada oturduğu yıllarda yazlıklarında kiracı olarak bir süre yaşadığını anlatıyor. Salehi, ‘Çok özel bir insandı. İşini çok severdi. Profesyoneldi. Stüdyosunda bir tarihe şahitlik etti. Fotoğraflara bakarken ‘ne kadar çok değişmiş her şey’ diyorsunuz. Bu çalışma tabi” ki son derece detaylı ve zor. Ancak insanların bir zamanlar çekilmiş ve unutulmuş karelerinin yeniden canlandırılmış olması büyük bir tarihi değer taşıyor. Şahinyan’ın fotoğraf kareleri bizlere geçmişten geleceğe ışık tuttu’ diyor.

ZAMAN TÜNELİNE GİRMİŞ GİBİYİM

İstanbul Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği 1’inci sınıf öğrencisi Cansu Ceylan da geçmişin izini sürenlerden. Ceylan, röntgen mütehassısı dedesi Ayhan Berkman’a ait bir fotoğraf aradı. 2001’de hayata gözlerini yuman Berkman’ın gençliği İstanbul Erkek Lisesi’nde geçmiş. Dedesinin yolunun Şahinyan’la kesişmiş olma ihtimali üzerine binlerce fotoğrafın arasından nostaljik bir kare arayan Ceylan, ‘Fotoğraflarda Türkiye’nin geniş bir profilini bulmak mümkün. Eskiye gittikçe insanların çok daha kılık kıyafetlerine dikkat ettiklerini hatta özendiklerini görebiliyorum. Günümüz Türkiye’sine baktığımızda ise bu geçmişten eser yok. Sanki zaman tüneline girmiş gibiyim’ diye konuştu.

HEP İYİLİK MELEĞİNİ OYNUYORUZ

Kısa filmlerden birisinde Aras yayıncılığın sahibi Yetvart Tomasyan şöyle konuşuyor: ‘Şahinyan’a kadın gözüyle bakmamızda fayda var. Erkek egemen bir toplumda bu işi yapmayı başardı. Maryam 6-7 Eylül olaylarını gördü, varlık vergisini gördü, Ermeni sanatkarlar ve esnaflar müşterilerine karşı hep iyilik meleğini oynadılar, oynadık, oynuyoruz. Çünkü biz birinci sınıf vatandaş ve yurttaş değiliz. Bu korku nesilden nesle aktarıldı, öğretilmedi zaten.

* “Ortak Hafızanın Fotoğraf Albümü”
by Bülent Şanlıkan, AKŞAM, 29th January 2012
(Foto Galatasaray yazı dizisi 1. Bölüm: Ortak Hafızanın Fotoğraf Albümü)

Tadı damağımda kalan sergi:
Foto Galatasaray – Maryam Şahinyan Koleksiyonu

by Mutlu Tönbekici

Bugün son günü. Bu akşam kapanıyor.

Derim ki… Eğer Pazar gününüzü uyuz uyuz evde veya bir AVM’de geçirmek yerine gidin Karaköy’de geçirin.

Niye Karaköy? İki nedeni var.

Biri Maryam Şahinyan öbürü de Dali.

Sanat biliyorsunuz yorucu bir şeydir o nedenle önce karın doyurmak lazımdır.

O nedenle sabah kalkın ve Karaköy’deki Namlı’ya gidin. Namlı’da nefis bir kahvaltı yapın. Binbir peynir, salam, zeytin… Üzerine de kavurmalı yumurta.. Ben yiyemiyorum artık öyle yağlı şeyler (malum milföy hastalığı) ama siz hazır sağlığınız yerinizdeyken benim yerine de yiyin. Bu arada garsonlar “sizin yerinize ben hazırlayayım mı bir tabak?” diyeceklerdir ama kanmayın. Sıraya girin ve istediğinizi siz seçin.

Yeterince yedikten ve içtikten sonra oradan çıkın ve Bankalar Caddesi’ne doğru yürümeye başlayın. Çok uzun bir mesafe değil. Ve Osmanlı Bankası binasına gidin. Bankalar Caddesi’ndeki tarihi Osmanlı Bankası binası restore oldu ve geçtiğimiz aylarda kapılarını yeniden açtı.

Bana sorarsanız Türkiye’nin yakın tarihini öğrenmek için daha mükemmel bir fırsat olmaz. Bir kere bina olağanüstü. Türkiye’de gördüğüm belki de en güzel mermer merdivenli giriş. O kadar beyaz, o kadar temiz, o kadar pürüzsüz ki insanın üzerine yatası, okşayası geliyor…

Osmanlı Bankası’nın tarihini ve dolayısıyla Türkiye’nin yakın tarihini anlatan Osmanlı Bankası Müzesi binanın en alt katında. Şöyle bir bakayım dedim ve tam iki saatim orada geçti. Bir bankanın tarihi ne kadar ilginç olabilir ki demeyin sakın. Bir kere çok anlaşılır ve bana göre esprili bir dille anlatılmış her şey. Sonra Türkiye hakkında bilmediğimiz birçok şey öğreniyorsunuz. Mesela bankada bol miktarda kadın çalışan olduğunu, kadın çalışanın yanında birçok kadın müşterileri de olduğunu ve 1920 itibarıyla da “Müslüman Kadın Mudiler servisi”nin başına (demek ki o devirde de Türk kadını para biriktiriyor ve bankaya yatırmayı akıl ediyormuş) Müslüman bir Türk hanımın getirildiğini (Şevket Feride Hanım) öğrendim.

Hiç bir şey ilginizi çekmese kasa dairesi sizi büyüleyecektir.

* * *

Sonra üçüncü kata çıkın. “Bugün son günü” dediğim sergi işte bu katta.

1935 ile 1985 arasına Galatasaray’da Foto Galatasaray adında bir fotoğraf stüdyosu varmış. Stüdyonun sahibi Maryam Şahinyan. Bilinen ilk fotoğrafçısı olan Maryam Hanım, babasının Balkan göçmeni bir aileden aldığı ahşap kutulu fotoğraf makinesiyle 50 yıl boyunca binlerce insanın fotoğrafını çekmiş. Makinesini hiç değiştirmediği gibi renkli fotoğrafı felsefi nedenlerle reddetmiş.

Müşterileri bir gün o fotoğrafı tekrar bastırmak ister diye de cam negatiflerini atmamış.

Binlerce insanın fotoğrafını çeken Maryam Hanım’ın ise sadece dört adet, o da vesikalık fotoğrafı olmuş. Hiç evlenmemiş. Öğlenleri sadece bir adet elma yermiş. Yalnış başına yaşamış, yalnız başına kendini emekli etmiş, yalnız başına da ölmüş.

Arşivi, yıllar sonra bir şekilde Tayfun Serttaş’ın eline geçmiş. Koliler dolusu cam negatif. Tayfun Serttaş, büyük bir titizlikle fotoğrafları yeniden basmış. Dahası nefis bir şekilde tematik olarak tasnif etmiş. Zaten serginin güzelliği de bu. Sergi salonunda sanki fotoğraf çektirecekmişsiniz gibi kara perdenin ardına giriyorsunuz, bir sandalyeye oturuyorsunuz ve gösteri başlıyor.

Tayfun Serttaş hakikaten çok esaslı bir iş çıkartmış. Maryam çektiği fotoğraflar onarlı demetler olarak karşınıza Greta Garbo gibi poz vermiş on kadın, Humphrey Bogard gibi poz vermiş on erkek, on ikiz, on kız kardeş, on topuz da görünsün diye aynaya bakılarak verilmiş poz, on paskalya giysili çocuk, on gelinle damat, on gelinliğinin eteğini yerde yuvarlak yapmış gelin, on asker, on rahip, on izci, on bebek.. Ve hatta on yarı çıplak genç hanım..

Maryam Hanım kadın olduğu için kadınlar gidip çok daha rahat erotik pozlar vermişler belli ki. Hatta o dönemin geyleri de. Müthiş pozlar vermişler, verebilmişler…

Fırsatınız varsa gidin derim. 50 yılın modası, halleri, trendleri, aksın gözünüzün önünüzden. “Bu insanlar şimdi kim bilir nerededir.. Çolukları çocukları ne yapıyordur?” diye sormadan edemedik. Serginin bir amacı da bu insanların kim olduğunu bulmak, çocuklarına ulaşmak. İzleyicilere böyle bir imkân da verilmiş. Tanıyorsanız isimlerini yazıyorsunuz.

Serginin Aras Yayınlarından çıkmış kitabı da var. Orada hem fotoğrafların bir bölümü hem de Maryam Şahinyan’ın hayatına dair daha detaylı bilgiler var.

Adres: Osmanlı Bankası, Bankalar Caddesi, Karaköy. Giriş ücretsiz.
10:30-18:00 arası açık

* “Tadı damağımda kalan sergi: Foto Galatasaray – Maryam Şahinyan Koleksiyonu”
by Mutlu Tönbekici, VATAN, 22nd January 2012

Meta-Data ve Meta-Data

Bu metin, Tayfun Serttaş’ın derlediği ve Stüdyo Galatasaray’ın 200.000 karelik arşivinin sergisini gezdikten sonra yazdığım bir dizi metinden birisidir.

by Reha Ülkü

Meta-data’nın 2 anlamı olabilir:

Bir: Öte-veri.

İki: Mal-veri.

Bu 2 anlam, 1950-2010 dünyasının 2. Sanayileşme döneminde, her 2 anlamı da ve birbirine karşıt olarak içerebilmesi açısından, ilginç bir moment olarak kayda geçti.

Genelde G-8 ülkelerinde somutlaşan, (Rusya ile ABD’yi aynı kefeye koyarak) zamanın Mao’sunun 2 dünya kuramını parçalı olarak doğrular biçimde, bilgi döneminin temel metası olan veri üzerinden süren hegemonyayı gergefler bu 2 anlam.

Öte-veri, üst-metin, hiper-tekst biçimlerinde de olarak, ‘Mülksüzler’deki Shevek’in yaptığı biçimde bize, yaşamımızı dönüştürecek bilgiyi bedava verir.

Oysa diğer yanın hegemonyası, veriyi meta kılarak, bize onu satarak, ona tüketim bağımlısı kılarak, onun anlamını aşmamızı ve onu bir epistem kılmamızı engeller.

Satmak-satmamak ikilemi, 1. Sanayileşme’den devralınan, romantik bir kahramanın savaş sonu hezeyanlı ölümü gibi, bir imaj kakalar bize. Yani, onu pas geçmek daha uygundur.

Oysa bilgiyi bilgi kılmak, veriyi veri kılmak asıl açmazdır. Çünkü kitle 5.000 yıldır bırak öte-bilgiyi edinmeyi, etkin okuryazar olmayı bile reddeder konumdadır. Dolayısıyla, 2. ve n’ince okumalar ve meta-data edinimleri kitlenin işi değildir.

İronik olan, eski dönemin uzmanlarının ve iktidar seçkinlerinin işi de değildir.

Bir zamanlar eleştirmenin aşırı yorumla bir metne kattıkları gibi, örneğin Kafka’nın varsayılan öngörümleri gibi, aşırı yorumda bulunacak disiplinlerarasıcıların işidir bu.

Sonuçta bugün sanatın, bilimin ve düşünün 10’ar temel alanında, üniversite 1-2 bilgisine sahip olmak, ne de olsa uzmanların imkansız saydığı bir şeydir ama mümkündür aslında.

Nasıl ki çöpler hammaddeye geri dönüştürülebiliyorsa, metalaştırılmış veriler de, öteleştirilmiş verilere dönüştürülebilir aşırı yorumla. Yaptığımız da budur.

Benjamin bize gündelik yaşamın kültürolojisini imledi ama ‘Berlin İnsanları / Mektupları’nı derlerken, sıradan insanların mektuplarına başvurmadı. Üstelik, o da hala feodal dönemin artığı olan romantizme dolaylı olarak bağlıydı. Ölüm biçimi bile, tek başına bunu doğrulamaya yeter.

Biz onun temel verilerini alıyoruz. Murdoch’un etnoloji ve sosyoloji için yaptığı, Dewey kodu gibiki 1.000’lik (3 rakamlı) kavramsal çerçeveye oturtuyoruz. Böylelikle, her verinin öteleme vektörü tek başına çerçevede ortaya çıkıyor, artı-değer bilgi olarak.

Onları alıp yeni birden çok çerçeve tasarlıyoruz, gelecekbilim olarak. Diğer bir deyişle, evrimin gelecekteki gidişini, geçmişteki yok olmuş türler de çizer. Benjamin’in romantikçe geçmişin küllerine aşıktı, biz yalnızca geleceğin ateş bilgisini, öte-veriyi onun içinde saklamak için gereksiniyoruz.

İşte, öte-veri budur: Geleceğe hediye edilmiş, kaybolmuş yollarda bulunan, izlek düşünceler atlası.

* “Meta-Data ve Meta-Data”
by Reha Ülkü, 16th January 2012
(first published in Reha Ülkü’s personal blog on January 16th, 2012)

Bir Zamanlar Beyoğlu’nda

Beyoğlu’na şapkasız çıkılmayan, günün her saati için ayrı giyinilen, ailecek stüdyoya gidilip hatıra fotoğrafı çektirilen eski yıllara gidiyoruz. Maryam Şahinyan’ın 50 yıl boyunca çektiği, Tayfun Serttaş’ın gün yüzüne çıkardığı fotoğraflarla sizi hakiki bir moda ziyafetine davet ediyoruz.

by VOGUE Türkiye

Bir odadan hiç çıkmadan tarihe tanıklık edilir mi? Maryam Şahinyan etti. 1935-1985 yılları arasında, aile mesleği fotoğrafçılığı sürdürdüğü Foto Galatasaray’da yüzlerce değil, binlerce fotoğraf çekti. Yarım asır boyunca her gün Şişli’deki evinden Galatasaray’daki fotoğraf stüdyosuna geldi. Bütün bir hayat onun kamerasının önünden geçti.

Bizi bu fotoğraflarla tanıştıran Tayfun Serttaş, sanatçı, yazar ve araştırmacı. Bir mucize olarak tanımladığı Şahinyan’ın arşivini dünyanın geri kalanıyla paylaşmak için 2,5 yıl çalıştı. On binlerce negatifi temizledi, düzenledi, dijital kayıt altına aldı.

Maryam Şahinyan’ın fotoğraflarında sosyolojik, antropolojik, kültürel ya da politik okumalar yapılabilir. Ama ilk bakışta göze çarpan modayı kaçırmak mümkün değil. 1940 ve 50’li yılların değişen stiller, trendler, aksesuar tercihleri, saç tarama biçimleri, hepsi Beyoğlu ve civarında yaşayan İstanbullulardan izleniyor. Osmanlı’nın modernleşme sürecinde Avrupa ve İstanbul arasında kültürel bir köprü işlevi gören kentli azınlıkların, gündelik yaşamda modanın sokağa yansıması açısından özel bir yere sahip olduğu bir kez daha anlaşılıyor.

Maryam Şahinyan bir moda fotoğrafçısı değildi. Ancak şıklıklarını, güzelliklerini ve mutluluklarını sonsuzlaştırmak isteyen kadınların bu konudaki taleplerine cevap vermeyi başardı. Arşivinden çıkan fotoğrafların çoğunda stilize bir tat, kadınsı bir dokunuş var. Dönemin az sayıdaki kadın fotoğrafçısından biri olması, hemcinslerinin Şahinyan’a daha rahat poz vermelerini sağladı.

Bu zengin arşiv, geçtiğimiz ay Galata’da açılan SALT’ta sergilenmeye başladı.

Kürk Yumuşatır

40’larda savaşın etkisiyle keskin maskülen üniformalara dönüşen giysiler, kürk etoller sayesinde daha feminen bir havaya büründü. Şapka favori aksesuarlardan biriydi. Üst giyim ise başlı başına bir statü sembolüydü. Bu yüzden stüdyolarda sık sık paltolu, ceketli, kürk mantolu fotoğraflar çektirilirdi.

Modanın Parlak Yılları

40’lı yılların zarafeti ve 50’lerin feminen dokunuşları o dönemde çekilen karelerde açıkça görülüyor. Maryam Şahinyan kadınları bazen bir koltuğa oturtuyor, bazen de onlardan bir boy aynası önünde poz vermelerini istiyor. 40’larda aksesuarlarla zenginleşen elbiselerin yerini, 50’lerde vücudu sımsıkı kavrayan kloş etekli elbiseler, korsajlı üstler, cesur dekolteler almış.

Sevgiliye

Türkiye İkinci Dünya Savaşı’na katılmadı. Yine de savaş, ekonomiye, modaya ve ruh hallerine yansıdı. Bu yıllarda kadınlar Maryam’ın kamerasının karşısına çeşirli sebeplerle geçtiler. Mesela iş seyahatlerine çıkan eşleriyle bir hatıra yaratmak amacıyla. Uzaktaki sevgili hasret giderebilsin diye özel çekilmiş bir fotoğraf için.

Bir Örnek ve Mutlu

Başkalarına benzememek, farklı olmak, biricik olmak, bugünün mottosu. Halbuki bir zamanlar tam tersi geçerliydi. Birbirine benzemek, hatta tıpatıp aynı olmak, sevginin ve yakınlığın dışavurumu olarak algılanırdı. Aynı kumaşla aynı modelde diktirilen elbiseler, paylaşma duygusunun, arkadaşlığın modaya yansımasıydı. Bir evde yaşayan kadınların, mesela kız kardeşlerin ya da gelinlerin adalet duygusunu zedelememek için de tek tip giysilere rağbet edilirdi.

* “Bir Zamanlar Beyoğlu’nda”
by VOGUE Türkiye, January 2012, pp. 180-185

Kültürün Tozu Olsa

Geçtiğimiz ay, SALT Galata’da bir çırpıda gezemeyeceğiniz, bu toprakların belki de bugüne kadar anlatılan en güzel hikâyesiyle bizi buluşturan isimden övgüyle bahsetmenin şimdi -artSümer’de açılan bu ayki yeni sergisi ve SALT Galata’da devam eden ‘Foto Galatasaray’ sergisi vesilesiyle- tam sırası. Kültürün tozu olsa… aklıma gelen tek bir isim var bu deyişi yakıştırdığım: Bir toz bulutu içinde üreten araştırmacı, yazar ve sanatçı Tayfun Serttaş’ın ta kendisi.

by Merve Arkunlar

“… Son yüzyıldır bu coğrafyada hatırlamamak üzerine kurulu bir düzeneğin içerisine hapsedilmiş halde yaşıyoruz.” Tayfun Serttaş’ın röportajlarından birinden aklıma kazınan bir cümle. Bize dair birçok şeyi özetleyen bu söz, tarihe-kültüre tekel bakışımıza da bir gönderme yapıyor aslında. Bu görüşün yanına inci inci dizebileceğimiz bize dair şunlar da var: toplum olarak görsellikle yaşadığımız genel sorun, görsel tarihe yabancılığımız, bilgiyi görsel bir malzemeden söküp alabilme yetisinden yoksunluğumuz… Bir anlatıcı kalmadıkça hikâyeyi göremez oluyoruz. Ezberciliğimizin de aslen sebebi bu aslında. Tüm bunları Serttaş sanatçı kişiliğinin ötesinde araştırma merakı ve antropoloji kökenleri ile kapısını araladığı sanatın öykündüğü, kapısı herkese açık fotoğraf stüdyolarıyla, bilginin peşinde belgeliyor. İlk projesi ‘Stüdyo Osep’ten beri bu bizim de izleyici olarak alışkanlıklarımızdan biri haline geldi.

SALT Galata’da ‘Açık Arşiv’ üst başlığı ile açılan ilk arşiv projesi ‘Foto Galatasaray’ Serttaş’ın bir önceki fotoğraf stüdyosu projesi ‘Stüdyo Osep’ ile aslında içerik, teknik özellikleri bakımından taban tabana zıt bir proje. ‘Stüdyo Osep’ projesinde Osep (Minasoğlu) hayatta, elinde fotoğraf arşivinin yangından kurtardığı bir bölümü ile Serttaş’ın karşısında duruyorken, İstanbul’un hatta Türkiye’nin ender kadın stüdyo fotoğrafçılarından Maryam Şahinyan, Serttaş onun arşivine Yetvart Tomasyan’ın deposunda 25 yıllık bir gömüde ilk elini sürdüğünde, paralel bir evrende kimbilir kimleri görüntülüyordu. Hayatta değildi ve hakkında bilinen çok az şey vardı. Ardında bıraktığı arşiv ise İstanbul Beyoğlu’nun 1935-85 yılları arasında demografik yapılar hakkında inanılmaz bir bilgi kaynağı oluşturuyordu. Serttaş, iki yıl boyunca tek gün aksatmadan bu külliyatın antropolojik kazısına adadı kendini.

Serttaş’ın projedeki rolünü ‘Foto Galatasaray’ kitabında ‘Arşiv Bekleyemez’ adlı önsözünde Vasıf Kortun üstüne tek bir kelime edilemeyecek kadar güzel açıklıyor; “Serttaş, projenin ana muhatabı olarak birkaç rol üstlendi: İki yıl boyunca asistanlarıyla birlikte negatifleri temizleyen, sabitleştiren, dijitalleştiren ve dijital olarak onaran bilimci restoratör; Maryam Şahinyan’ın hayatı ve yaşamış olduğu zamanla ilgilenen araştırmacı; imgelere bakarak sergi için yeni sahneler icat eden ve kurgulayan sanatçı; İstanbul’un kaybolan topluluklarının kahredici hikâyelerinin anlatılması için bu imgelerin gücünü harekete geçiren aktivist”.

Sabır, hürmet ve tek bir doz azalmadan heyecan ve merakın sürüklediği iki yılın ardından arşiv kamuya açıldı. Sonuç tek kelimeyle inanılmaz. Her biri teker teker görselleştirilen 1139 film kutusu dolusu 200.000’e yakın film… Orijinal haliyle aile isimleriyle sınıflandırılmış, neredeyse tamamı kronolojik bir İstanbul ütopyası var karşımızda. Cumhuriyet sonrası yaşamı fısıldayan bir sivil anlatı… Akıl almaz mizansenler var. Şahinyan’ın takip ettiği aileler, din adamları, travestiler, masonlar, öğrenciler, zenciler… Adeta bir kentin geçirdiği tüm kültürel dönüşümler, bir film şeridi gibi akıyor gözlerimizin önünden.

Bu ay kendinize bir iyilik yapın ve bu sergide gözlerinizi açın. Yakın tarihinize dair kültürel dönüşümleri, bir başka yerde okuyamayacağınız, bir anlatıcının size aktaramayacağı gerçek İstanbul kesitleriyle bu arşiv ile buluşun, ‘boşluklarınızı’ doldurun. Hiçbir yönlendirmeye ihtiyacınız yok. İlgi alanlarınız neyse, siz kimseniz, ne taraftarıysanız, nelerden çekiniyor, nelere sempati duyuyorsanız tüm bunlar doğrultusunda göreceksiniz bu sergiyi…

Serttaş’ın bu ay şehirdeki ikinci sergisi ‘Orta Doğu Havayolları’ ise artSümer’de 2012’nin ilk 13. Cuma’sında açılıyor. Sergi odağına Serttaş’ın son iki yılını Maryam’ın arşivinin yanı sıra adadığı Doğu Akdeniz çalışmalarını yerleştiriyor; bir Lübnan yolculuğunun ardından sık sık yenilenen Beyrut-İstanbul seferleriyle Serttaş’ın bu üç yıla dair biriktirdikleri kolaj, enstalasyon, hazır malzeme, desen, bulunmuş nesneler gibi farklı anlatım biçimleriyle bu sergide bir araya geliyor. Foto Galatasaray’ın dolu dolu üç seneyi bulan hazırlanma sürecine paralel olarak gelişen sergi, Serttaş’ın rastlantısallıklar üzerine kurduğu Beyrut-İstanbul hattında vuku bulan bir deneyimler dizisi olarak okunabilir. Sanatçının “kendimden, kendime doğru bir yolculuk” olarak tariflendirdiği süreç, Şahinyan arşivi üzerinde çok yoğun bir pratiği yerine getirirken buradan doğan yeni pratikler üzerine kurulu. Bu nedenle Foto Galatasaray’ın hemen akabinde ‘Ortadoğu Havayolları’nın kamuya açılması tesadüfi değil.

‘Ortadoğu Havayolları’nın öyküsü, Serttaş’ın aynı isimli uçakta kendi aralarında konuşan iki hostesi anladığını farketmesiyle yolculuğun ilk saniyelerinde başlıyor. Çok yakın bir döneme kadar aynı alfeyi paylaştığımız Ortadoğu kültürü ve Cumhuriyet sonrası daha çok Ortadoğu’da süregiden Osmanlı yaşantısının farklı katmanları arasında adeta arkeolojik bir kazıya girişiyor sanatçı. Hatırlamamak üzerine kurulu düzenimizin önemli bir parçası olan bu topraklar, postkolonyalizmin tarihsel çıkmazlarında sıkışan, sürekli değişen politik dinamiklerin yer yer inceltip kalınlaştırdığı ama her daim dengesizleştirdiği dönüşüm, Ortadoğu dendikçe ilk akla gelen büyük Ortadoğu projesi ve arkeolojik hazineleri içine alan büyük bir kazanda kaynıyor. Serttaş’ın yine araştırmacı, sanatçı ve yazar kimliğiyle süzgeçten geçirdiği bir proje olarak karşımıza çıkıyor.

Ortadoğu Havayolları’na dair:

“Amin Maalouf’un yarıda kalmış hissi uyandıran ‘Doğunun Limanları’ isimli başyapıtı üzerine bugüne değin hangi işaretleri koyabildik? Ve şimdi her sabah başka gözlerin önüne sere serpe uyanan bu tekinsiz coğrafyayı üretmeye hangi işaretleri kullanarak başlamalıyız? Daha yalın hali ile, biz içeridekiler için Ortadoğu hangi işaretlerle başlar ve de hangileriyle sonlanır? Döngüsel ise eğer, mutlaklığı nerede vuku bulur? Bu iki hafıza merkezi arasındaki algı katmanları, hangi göstergeler üzerine inşa edilir? Kısacası, elimizde bu türden bir reçete var mı?” – Tayfun Serttaş

Açık Arşiv 1 – ‘Foto Galatasaray’
> 22 Ocak
SALT Galata (0212) 3342222
Bankalar Caddesi 11, Karaköy
Pazar, Pazartesi hariç her gün 12:00-20:00 arası açık
www.saltonline.org

‘Ortadoğu Havayolları’
13 Ocak > 18 Şubat
artSümer (0212) 2491035
Mumhane Cad. Laroz Han 67/A, Karaköy
Pazar, Pazartesi hariç her gün 11:00-19:00 arası açık
www.artsumer.com

* “Kültürün Tozu Olsa”
by Merve Arkunlar, Time Out İstanbul, January 2012, pp. 110-111

Yalnız Bir Kadının Gizli İmzası

by Ertuğrul Özkök

KURTULUŞ’ta oturuyordu.

Yalnız yaşıyordu. Hiç evlenmemişti.

Çalıştığı yer Galatasaray’daydı.

Her sabah evinden çıkar, yürüyerek işine gider, akşama kadar çalışır, yine yürüyerek dönerdi.

Bugün size bu yalnız kadını anlatacağım.

Daha doğrusu bu yalnız kadının karanlık odasını…

MARYAM’LA BABAMIN HAYATI NEREDE KESİŞTİ?

Adı Maryam Şahinyan…

1911 yılında Sivas’ta doğmuş.

Bir Ermeni’yseniz ve Anadolu’da yaşıyorsanız; dünyaya gelmek için en şanssız yıllar.

Babası farklı bir Ermeni. 1915’teki o büyük insanlık trajedisi başladığında, çoğu Ermeni başka ülkelere kaçarken, o İstanbul’a geliyor.

Kader, babasını İstanbul’da, benim babama benzer biriyle karşılaştırıyor.

Balkan Savaşı’nın büyük insanlık trajedisinden kaçan bir göçmen Türk’ten, kaçarken getirdiği körüklü ahşap fotoğraf makinesini satın alıyor.

Sonra Galatasaray’da bir fotoğraf stüdyosu açıyor.

O ölünce, yerini kızı Maryam alıyor.

EVLİ KADINLARIN TEŞHİR DUYGUSU

O fotoğraf stüdyosu, 1985 yılına kadar, İstanbul’daki azınlıkların, gayrimüslimin aile albümü oluyor.

O stüdyodan, o karanlık odadan kimler geçiyor kimler…

Dönemin insanları. Aileler, damatlar, gelinler, çocuklar, ikizler, sporcular, kadınlar, gay’ler, zenneler…

Herkes rahatça poz veriyor. Güzel kadınlar içlerindeki teşhir duygusunu orada tatmin ediyorlar.

Çünkü hepsi, bu yalnız ve tutkulu kadına güveniyor. Her şeyin o karanlık odada kalacağından eminler.

O nedenle orada gerçek insanları, gerçek halleriyle seyrediyorsunuz.

Maryam Şahinyan 1996 yılında ölüyor.

BİR MİLYON İNSAN 200 BİN NEGATİF CAM VE 4 VESİKALIK

Sonra tutkulu bir Türk fotoğrafçısı çıkıyor. Adı Tayfun Serttaş.

Aras Yayıncılık’ın sahibi Yetvart Tomasyan’ın sakladığı bu filmleri tek tek temizliyor. Yıllar süren, çok zor ve sabır isteyen bir işi gerçekleştiriyor.

Ve Maryam Şahinyan’ın dünyasını gözümüzün önüne getiriyor.

Bu fotoğraflar şimdi Karaköy’deki SALT Galata’da sergileniyor.

Hem Şahinyan’ın hem de Serttaş’ın yaptığı işe bakınca bir kere daha anlıyorum.

Sevmek;

Tutkudur, arzulamaktır, kıskançça sahiplenmektir, itinadır…

Ve gerektiğinde fedakârlığı göze alabilmektir…

Bütün bunlardan geriye kalan hüzünlü bir hakikat daha var.

Maryam Şahinyan 50 yıla yakın fotoğraf çekti. Stüdyosundan 1 milyona yakın insan geçti.

200 binden çok cam negatif bıraktı.

Ama kendinden geriye kala kala 4 vesikalık fotoğraf kaldı.

Nedir bu saklanmak? O karanlık odada yapayalnız kalmayı mı seçmektir…

SİYAH BEYAZ YALAN BİR DÜNYA İSTİYORUM!

ÖNCEKİ gece avaz avaz haykırıyordum:

“Biri bana yalan söylesin. Yalan bir dünya istiyorum…”

Birkaç saat önce Karaköy’de bir binada 3 saat geçirmiş ve eve dönmüştüm.

* * *

Anlattığım bina, Doğuş Holding’e ait Osmanlı Bankası’nın merkezine kurulan SALT Kültür Merkezi’ydi.

Bina 19’uncu yüzyılda yapılmış ve Fransız mimar Alexander Vallaury tarafından tasarlanmış. Doğuş Grubu burayı restore ederek bir kültür merkezi haline getirdi.

Benzerlerine ancak New York, Paris, Londra gibi metropollerde rastlanabilecek güzellikte bir kültür merkezi olmuş.

Bu olağanüstü kültür yatırımı için başta Ferit Şahenk olmak üzere bütün Doğuş Grubu’na teşekkür ediyorum.

* * *

İşte bu binada önceki gün Maryam Şahinyan’ın fotoğraflarından oluşan harikulade sergiyi gezdim.

Gece eve gelince, bir başka Ermeni fotoğrafçı, Ani Çelik Aravyan’ın “Agos” gazetesinde, onun hakkında yazdığı olağanüstü yazıyı okudum.

Elli yıl boyunca çekilen fotoğraflardaki sosyolojik zenginliği ve hazzı neyin verdiğini daha iyi anladım.

– Modeller kendi evlerinde gibi rahat. Bütün eşyalar sade, fotoğraf çektiren insanların kendi evleri sanki oraya taşınmış gibi.

– Stüdyonun bu dekoru 60 yıl boyunca hiç değiştirilmemiş. Nesiller, hep aynı dekorun önünde poz vererek, her şeyin yıkılıp gittiği bir hayatta, tutunabilecek bir yer bırakmış.

– Aravyan, hiç değişmeyen bu dekor için, “Maryam Şahinyan’ın gizli imzası” diyor.

– Renkli fotoğraf teknolojisi geliştiği halde, Şahinyan hep siyah beyaz çekmiş. Neden?

– Aravyan, “Çünkü renk gerçek hale getirir. Siyah beyaz ise gerçeklikten uzaklaştırır” diyor.

– Yani “siyah beyaz daha etkili yalan söyler”…

* * *

Bu fotoğraflar karşısında yaptığım olağanüstü meditasyondan sonra, bir uykusuz geceye daha hazırlanırken, kulaklarımda hâlâ Aravyan’ın sözleri vardı:

“Siyah beyaz daha etkili yalan söyler…”

Bugünlerde tam ihtiyacım olan şey işte buydu.

Çünkü yalana ihtiyacım var.

Beni bugünün katı gerçeklerinden, içimde biriken öfkelerden, şu anki, yakın gelecekteki gerçeklerden, çirkinliklerden koruyacak güzel yalanlara…

Çünkü, hakikati değiştiremiyorsam, iltica edebileceğim tek ülke, siyah beyaz bir yalan dünyadır…

* “Yalnız Bir Kadının Gizli İmzası”
by Ertuğrul Özkök, HÜRRİYET, 30th December 2011

Bir Maryam Şahinyan Projesi

Fotoğraf sanatçısı Ani Çelik Arevyan, Salt Galata’daki Foto Galatasaray sergisinden izlenimlerini Agos için kaleme aldı.

by ANİ ÇELİK AREVYAN

Salt Galata’nın ihtişamlı mimarisiyle karşılayan beyaz mermer merdivenleri ve aydınlık girişinin, üçüncü kattaki Maryam Şahinyan’ın fotoğraflarının “karanlıkoda”sıyla olan tezatlığının uyumu, ilk etapta beni etkileyen unsurlardan biriydi. Slideshow’u seyretmek üzere girilen siyah kadife perdeyle bölünmüş oda, tam da Maryam’ın kullandığı 1. Dünya Savaşı’ndan kalma körüklü fotoğraf makinesinin siyah örtüsü gibiydi. Zaten fotoğraf kartları ve cam negatif kutuların camekânlardaki sergisi, insanı adeta bir karanlıkodaya, bir stüdyoya hazırlıyor gibiydi.

“Karanlıkoda”daki slideshow’un oval açısı ve ortadaki 3-4 sandalyeyi gördüğümde, Maryam’ın dünyasına aralanmış bir sahneyi seyretmek için kendimi zaman tüneline girmiş gibi hissettim ve fotoğrafları odada tek başıma seyretmek istedim. Bir müddet bekledikten sonra kısa bir yalnızlık anı yakaladım ve gösteri derinlemesine içine aldı beni… İmajların akışı harikaydı. Hem film şeridi gibi akan görüntülerin bütününü kaçırmak istemiyordum hem de fotoğraflara daha detaylı bakmak istiyordum. Önceleri tanıdık bir yüz aramaya başladım, fotoğrafların birçoğu dönemin gayrimüslim kesimini belgeleyen, evimde oldukça çok bulunan türdendi. Sanki hepsini daha önce görmüş gibiydim ve bazen albümlerine baktığıma sorardım anneme ve kayınvalideme, “Hepiniz aynı stilde mi giyinirdiniz ve hep aynı pozlar mı verirdiniz?” diye…

Fotoğrafçı insanları birbirine benzetiyor

Ben evdeki fotoğrafların aile fertlerine ait oldukları için birbirine benzediğini düşünürdüm, oysa bu sergide şunu hissettim ki, aslında biraz da fotoğrafçı insanları birbirine benzetiyor… Dönemine ait olan tek bir fotoğrafa veya 2-3 fotoğrafa baksaydım, “modelin” kişiliği hakkında bir fikir edinebilirdim, ama bütün portrelerin aynı, bütün ikizleri aynı, bütün rahibelerin aynı…. çekilmiş olduklarını görünce, o zaman kişilerin kimliklerine ya da hikâyelerine değil de, fotoğraflara Maryam’ın bir projesiymiş gibi odaklandım. Kıyafetlerin, duruşların, ışıkların, benzerliklerini izlediğim zaman, onlar kendi karakteristiğinden uzaklaşıp, hepsini aynı şablondan çıkmış gibi görmeme sebep oldu. Tıpkı büyük bir lavanta tarlasına ait olan tek bir lavantaya bakar gibi. Bütünün lavanta tarlası olduğunu algılarız ama bir lavantanın tek başına, kendi-sinin özelliklerini değil.

İlk bakışta fotoğrafların, bir dönemi yansıtması ve doğrudan bir topluluğu bugüne taşıyıp göstermesi, bir dönem insanının kılık kıyafetleriyle ve toplumsal konumlarıyla belgelenmesi gözüyle bakarken, aslında, fotoğraftaki kişiler hakkında çok da bilgi vermediğini, yani, gelen insanların kişiliklerinden, elekt-riğinden doğan yorumların fotoğrafa yansımasını, fotoğrafçıya hissettirdiğini değil de, fotoğrafçının kalıplarında çekilmesi, kişiye yönelik fotoğraf olmaktan çıkıp fotoğrafçının kurguladığı kişilikler oluyorlardı… Üstelik 60 yıllık bir zaman dilimini kapsamasına rağmen, “modellerin” duruş ve stil olarak neredeyse hiç değişmemesi, seriler halinde hep aynı pozlarda olmaları, hep aynı ışığın kullanılması, fotoğrafı çekilen kişilerden çok, adeta, fotoğraf tarzı ile, fotoğrafçının portresinin oluştuğu hissini verdi.

Fotoğraflar modelden çok fotoğrafçıyı gösteriyor

O pozun ruhuna uygun olsun olmasın “modellerin” hep aynı şekilde durdurulmak istenmesi, belki de fotoğrafçının kişileri kendi kalıbına koymak istemesinden kaynaklanıyor olabilir. Örneğin sadece portre olarak çekilmiş genç kadınlar serisinde, bir müddet sonra, dikkatli bakmazsanız, hep aynı kişiler olduğunu zannedebilirsiniz. Rahibeler, ikizler, askerler, gelinler… kendi portreleri, fotoğrafları olmaktan çok, fotoğrafçının kimliği, figürleri olmuşlar adeta. Bu nedenle fotoğraflar, daha çok fotoğrafçıyı, Maryam’ı görmeme sebep oldu…

Maryam da kendi projesini oluşturmuş bir anlamda, yani sıradan insanları projesine model yapmış. Bloklar halinde, seriler halinde gösterilmesi, kişilerin kendi mimikleriyle, jestleriyle, duruşlariyle değil de fotoğrafçının net ve belirgin olarak aynı kategoriye aynı pozları verdirerek çekmesi, Maryam’ın farklı başlıklar altında yürüttüğü bir proje çalışması gibi.

Fotoğraflarda dikkatimi çeken bir diğer şey, Şahinyan’ın “modelleri” kendi evlerindeymiş gibi hissettirmesi… Halı, perde, saksı, ahşap sandalye… O dönemin tarzıyla insanların evlerinde çokça kullandıkları objeler. Sade ortamlar, günlük yaşanan mekânlar tasarlaması, sonuçta planlanarak çekilse de tüm fotoğraflara bir samimiyet duygusu veriyor. Ve üstelik yine 60 yıllık süreçte bu dekoratif objeleri hiç değiştirme gereği duymadan… Özel olarak hazırlandıkları ve o güne randevulu poz verdikleri halde, aynı karelerin, ikiz çocuklar, genç kızlar, aynı şekilde şablon halinde çekilmesi, tekrarlanmasına rağmen, yine de fotoğraflar sanki kişilerin doğal halleriymiş hissini veriyor…

Gizli imza

Fotoğrafçının aynı noktadan, aynı açıdan, aynı dekoratif malzemeleri kullanması; aynı perde, sandalye ve bazen aynı kostüm gibi değişmeyen bu unsurlar, bir anlamda da Maryam’ın gizli imzası gibi.

Şahinyan’ın 60 yıl boyunca sadece siyah beyaz fotoğraf çekmesi, dönemi renkli fotoğrafı yakalasa bile, bunu bilinç olarak reddetmişe benziyor. Bu da fotoğraflardaki pozların tektipliliğiyle çok iyi bir paralellik oluşturuyor aslında. Pozlardaki bu benzerlik ve tektiplilik nasıl bir anlamda onları görsel olarak eşitliyorsa, siyah beyaz oluşları da aynı amaca hizmet ediyor bence… Fotoğraflarındaki siyah-beyaz ısrarı, teknolojiye kapalı olmasından çok, şablonumsu çekimlerin bir desteği gibi… Siyah-beyaz fotoğrafları renkli fotoğraftan ayıran en önemli özellik, renkliyken daha gerçek olan görüntünün, siyah-beyazda, karakteri gereği, gerçeğinden uzaklaşmasıdır. Teknik olarak da, biraz daha etkili yalan söyler, yani fotoğraftakinin kumral mı esmer mi olduğunu anlayamadığımız gibi, kırmızı mı siyah mı giydiğini de anlayamayız. Fotoğrafların tamamının siyah-beyaz oluşu sanki Maryam’ın hayat felsefesinden ipuçları veriyor gibi. Her öğlen sadece elma yemesi ve ömrünü bir anlamda yalnız tamamlayarak, aile olmanın getirdiği hareketliliğe ve karmaşaya izin vermemesi gibi…

Güçlü bir ifade

Mayram’ın portresini görmeden, gözümde canlandırdığım fiziği tam tahmin ettiğim gibiydi. Zayıf vücudu, sade yüz hatları ve bakışlarındaki güçlü, kararlı ifade… Döneminde bir kadın fotoğrafçı olarak profesyonelce çalışmasında da aynı güçlü ve kararlı duruş hissediliyor.

Maryam Şahinyan’ın hayatı boyunca kendisini adadığı mesleği, kişiliğiyle bir bütün olmuş profesyonel yaşantısı ve ardında bıraktığı bu hazineyi büyük bir titizlikle ortaya çıkaran Tayfun Serttaş’ı kutlamak isterim. Maryam’ın işlerinin taşıdığı anlam ve boyut, böylesine bir düzen ve arşivleme sistemi, fazlasıyla takdire değer bir durum. Adeta ailesi, çocuğu gibi yaşamış bunlarla hayatını ve Salt’in görkemli binasında, yine eski İstanbul’da hayatını özetlemiş… Araştırması ve fotoğraflarıyla oldukça başarılı hazırlanmış kitabın basımından dolayı Aras Yayıncılık’ı da ayrıca kutlamak gerek…

Sergiden ayrılırken sizi yakalayan Tayfun Serttaş’ın videosu, verdiği bilgiler ve akıcılığıyla adeta olduğunuz yerde alıkoyuyor sizi. Böylesine özel bir gerçek hikâyeyi bilmekten dolayı büyük bir mutlulukla ayrıldım Salt’tan…

Şahinyan’ın 60 yıl boyunca sadece siyah beyaz fotoğraf çekmesi, dönemi renkli fotoğrafı yakalasa bile, bunu bilinç olarak reddetmişe benziyor. Bu da fotoğraflardaki pozların tektipliliğiyle çok iyi bir paralellik oluşturuyor aslında. Pozlardaki bu benzerlik ve tektiplilik nasıl bir anlamda onları görsel olarak eşitliyorsa, siyah beyaz oluşları da aynı amaca hizmet ediyor bence…

Foto Galatasaray üzerine konuşulacak

23 Aralık Cuma günü saat 19.00’da Salt Galata Oditoryum’da, Tayfun Serttaş’ın hazırladığı ‘Foto Galatasaray’ sergisi ve Aras Yayıncılık tarafından yayımlanan ‘Foto Galatasaray – Studio Practice by Maryam Şahinyan’ adlı kitaba paralel olarak, Karin Karakaşlı, Tayfun Serttaş ve Vasıf Kortun’un katılacağı, ‘Yerlerine Konulması Unutulan Filmler’ başlıklı bir söyleşi yapılacak.

Serginin ‘gizli öznesi’ Maryam Şahinyan bağlamında, İstanbul’un gerektiği yere konulması unutulan tarihsel ve kültürel katmanlarının konu edileceği söyleşiye, Foto Galatasaray arşivinin bugüne ulaşmasını sağlayan Aras Yayıncılık’ın sahibi Yetvart Tomasyan, Şahinyan ailesinin bireyleri ve Maryam Şahinyan’ın arkadaşları da izleyici olarak katılacak.

* “Bir Maryam Şahinyan Projesi”
by Ani Çelik Arevyan, AGOS, 16th December 2011

Zamanı Bekleyen Fotoğraflar

Maryam Şahinyan’ın 1935’ten 1985’e Foto Galatasaray’da çektiği fotoğraflar, İstanbul’un olduğu kadar Türkiye’nin de değişim hikâyesini anlatıyor.

by Karin Karakaşlı

Deli lodoslu, hafif puslu bir İstanbul günü. Gökyüzünde aydınlatmaktan çok gölgelemeye yarayan grimsi beyaz bir ışık… Yine koca şehrin bir yerlerinden bir yerlerine sürükleniyorum. Aynı gün içinde misal, Kayışdağı, Sefaköy, Taksim, Cihangir ve Karaköy hattından geçiyorum. Varlığından haberdar olmadığım okullar, devasa siteler, otobanlar var. Artık tanımadığım, bilmediğim yerleri çok fazla İstanbul’un. İçim üşüyor cam boyu akan yollarda. Gözümü kapatıyorum.

Bir göz kırpımlık anda önümde siyah-beyaz, yabancı ama tanıdık bir dünya var. Bu dünyayı eski Osmanlı Bankası binasında açılan SALT Galata’nın üçüncü katındaki Foto Galatasaray açık arşivinde buldum. Sonra da bir daha hiç kaybetmemek için Aras Yayıncılık’tan çıkan, Tayfun Serttaş’ın Foto Galatasaray kitabını da yanıma aldım. Artık İstanbul’a Maryam Şahinyan’ın fotoğraflarından bakıyorum. Gözlerim kapalı.
“Geride hiçbir kanıtın kalmadığı durumlarda devreye girer fotoğraf. Sonra bu kitabın sayfalarında tanıklık edeceğiniz gibi olur. O dünya unutulurken, biz büyüyor oluruz. Sonra aniden bir yerlerde, onu buluruz. Ne diyeyim?” Bu sözlerle anlatıyor sanatçı, yazar, araştırmacı Tayfun Serttaş, beklenmedik bir anda elinde buluverdiği 200 bin fotoğraftan oluşan Maryam Şahinyan arşivini. Bir gözünüzün önüne getirmeye çalışın. 1935’ten 1985’e kesintisiz 60 yılda İstanbul’a küçük bir stüdyodan tanıklık etmek, ne demektir? Aslında tam da Tayfun’un dediği gibi geriye izi, kanıtı, varlığını anımsatacak hiçbir şeyi kalmamışken sanki gaipten bir fotoğraf aracılığıyla dile gelir geçmiş hayat. Ve geçmemiş olur.

Meclisi Mebusan’ın Sivas mensubu Agop Şahinyan Paşa’nın 1915 sonrası bütün varlığını ve koca hayatını geride bırakarak göçtüğü İstanbul’da mütevazı bir apartman dairesinde, tarihin dayattığı bir hayat mücadelesi ile başlıyor Maryam Şahinyan’ın hikâyesi. Babası Mihran Şahinyan’ın sadece bir gençlik hevesi olarak hobi niyetine ilgilendiği fotoğrafçılık da bu can havliyle göç edilen şehirde ekmek teknesine dönüşüyor. En büyük çocuk Maryam işte böyle başlıyor işe ve ömrünü adadığı koca arşiv, dükkânı devredişi sonrası imhaya ramak kala önce Yetvart Tomasyan tarafından kurtarılıyor, 20 yıl sonra da Tayfun Serttaş’la buluşuyor.

Sakın tesadüflerden bahsetmeyelim. Aslında Maryam’dan Tayfun’a uzanan yolda bir hayat döngüsü tamamlanıyor ve şehir kendini bir kez daha sil baştan anlatıyor. Hiç susmamacasına, siyah-beyaz.

Bir sandalyeye yansıyan şehir

50 yıl boyunca Maryam Şahinyan’ın I. Dünya Savaşı’ndan kalma körüklü kamerasından gelip geçenlerin sayısı kadar çeşitliliği de çarpıyor insanı. Dışarda İstanbul en dramatik değişimlere, dönüşümlere tanık olurken bu stüdyonun pufu, ahşap sandalyesi hiç ama hiç değişmiyor. Böyle olunca da, o puf ve sandalye hayatın enlem ve boylamını tanımlayan bir koordinata dönüşüyor. “Foto Galatasaray’ın demografik olarak neredeyse her on yılda bir dönüşen müşteri profiline karşın, eski günlerden birer hatıraymışçasına hiç değişmeksizin korunan stüdyo dekorasyonu, tek başına bireylerin bıraktığından çok daha belirgin izler bırakır izleyici üzerinde” diye anlatmış bu çelişkili durumu Tayfun Serttaş. Bebekler ya o sandalyeye oturmuş ya da üzerinde ayakta durmuşlar. Kadınların bir kısmı ilişmiş, erkeklerin bir kısmı kaykılmış. Kalabalık ailelerde yan yana dizilenler arasında görünmez olmuş sandalye. Ama hep öyle durmuş, zamana inat.

Yokluğun kaydı

Maryam belli ki kimseleri yargılamamış. O yüzden herkes, her nasılsa o haliyle bu kadının karşısına geçmiş. Şehrin en şık kadınları, gayrimüslim aileleri, Bolşevik Devrimi’nden kaçıp İstanbul’a sığınan Ruslar, tiyatro grupları, müzisyenler, subaylar, vaftizlik ve sünnetlik çocuklar, transseksüeller, düğün günündeki çiftler, iç çamaşırlarıyla kadınlar ve iki yandan tuttukları etekleriyle kendilerini kelebek yapan küçük kızlar… Herkes burada, tam karşımızda. Stüdyonun kayıt defterleri kayıp, ne bir isim var elde ne bir not. O belirsizliğin içinden önümüzdeki yıl boyu el yordamı ilerleyip eş dost, aile arayacağız birlikte. Açık arşiv olarak düzenlenen serginin en büyülü yanlarından biri de bizi tarihe katılmaya, onu bugünde paylaşılır kılmaya davet etmesi.

Bir göçler şehri olan İstanbul 70’li yıllardan başlayarak yeni yüzünü Maryam Şahinyan’ın objektifine de sunuyor elbette. Bir yerden sonra haçlı kolyelerin yerini beşi bir yerdeler alıyor. Fötr şapkalar, kürk paltolar, ipekli satenli kıyafetler, tüller, etoller yerini bayramlıklara, allı güllü basmalara, kasket ve başörtüsüne bırakıyor. Maryam her şeyi sessizce kaydediyor bizler için.

Tayfun Serttaş’ın ‘Aynadan Bakanlar’ olarak adlandırdığı ve haklı olarak fotografik dilin izlerini yakaladığı koca bir seride ise en çok da kadınları aynadaki akisleriyle yüzleştiriyor Maryam Şahinyan. Kimi zaman aynadan doğruca bize bakıyor, kimi zaman iki kez bizden ve kendilerinden kaçıyor bu kadınlar. İfadeler gelip geçiyor. Bir yerden sonra hepsini tanırmış gibi hissediyoruz.

Oysa yoklar. En çok da yokluklarının kaydı zaten bu fotoğraflar. Tam da Tayfun’un dediği gibi: “Foto Galatasaray’ın anlattığı gibi hatırlayabilenler için, artık İstanbul diye bir şehir de yoktur. Adı İstanbul kalsa da, geride size İstanbul’da olduğunuzu hissettirebilecek bir dil duyulamamaktadır. Bu hikâyenin sonunda, yitiren İstanbul olur. Sivil diyaloğun kaybolduğu şehirde, doku kaynaşması henüz tamamlanamamıştır. Belki de bu gerçekliğe inat, zamanın gerektirdiği tüm ‘yeni,’ ihtiyaçlara rağmen 1985’e dek I. Dünya Savaşı’ndan kalma körüklü kamerası ve siyah-beyaz tabaka filmleriyle fotoğraf üreten Şahinyan, bir bakıma zamanı askıya almaktadır. Onun tarihinde askıya alınan İstanbul’da, zaman başka bir anlam kazanır. Geriye dönmek isteriz.”

Önümüzde yılgın bir sonsuzluğa uzanan günlük hayat rutinin içinden bu askıya alınan zaman, farklı bir hayat olasılığı olarak göz kırpar bize. 200 bin fotoğrafa karşın kendinden topu topu dört vesikalık bırakmış bir kadın, yokluğu içinden konuşur. İstanbul diye yitirdiğimiz her şeyi yerli yerine koyar. O zaman anlarız ki boşa gitmez, unutulmaz hiçbir şey. Sadece ama sadece zamanını, bir de insanını bekler.

Foto Galatasaray sergisi, 22 Ocak 2012 tarihine kadar SALT Galata’da görülebilir.

* “Zamanı Bekleyen Fotoğraflar”
by Karin Karakaşlı, RADİKAL, 12th December 2011

Tayfun Serttaş opens artistic, sociological treasure to public

A new exhibition by Tayfun Serttaş at the recently opened SALT Galata art center in İstanbul’s Karaköy district offers a fascinating visual exploration of five decades of life in mid-20th century İstanbul from the perspective of a Beyoğlu photo studio.

by Rumeysa Kiger

The exhibition, titled “Open Archive 1: Foto Galatasaray,” is a collection of photos from the archive of Armenian studio photographer Maryam Şahinyan. Şahinyan learned the art of photography from her father and worked at her own studio, Foto Galatasaray, for 50 years. She took black and white pictures for hundreds of people with a wooden bellows camera. When she retired from her studio at the age of 74, some 200,000 of her glass negatives were transferred to a storage space owned by Yetvart Tomasyan, the owner of Aras Publishing House. The archive of Foto Galatasaray remained untouched in boxes at Hıdilyav Palas for several years before researcher and artist Serttaş embarked on an ambitious project to organize the entire archive. The results of his efforts are now on display on the third floor of SALT Galata.

The centerpiece of the exhibition is a curtained area in which 10 of Şahinyan’s images are displayed on screens and arranged by theme. These images change every five seconds. “This part of the exhibition is helpful for quickly understanding the general character of the show. If you see ten naked babies photographs on the cloth, that means there are 1,000 similar images in the whole archive. There are also images of little boys dressed in cowboy costumes, which was very popular after the 1970s because of the influence of Western movies,” Serttaş explains in an interview with Sunday’s Zaman, adding that the material is “extremely important for the sociology of everyday life.”

While the photographs feature a diverse collection of portraits of people, the archive is a particularly rich resource for exploring the lives of women. The artist notes that female models felt comfortable in Şahinyan’s studio because she was also a woman. “If you think about the conservative atmosphere of the time, Şahinyan’s gender was very important. Many women came here and let down their hair, showed their neckline, their underwear or their naked bodies because the photographer was a woman. Around 90 percent of the photographs feature women,” he adds.

In 2009 Serttaş displayed another archival project titled “Studio Osep” which delved into the biography of Armenian studio photographer Osep Minasoğlu via remaining photographs from his archive. For Serttaş, these archives are very important because they comment on many things that are still being discussed in contemporary art. “The angle from which you approach photography is the important thing here. I am neither an archivist nor a photographer; I am freeing these archives from the narrow framework of photography and bringing them to a more independent artistic sphere,” he emphasizes.

For Serttaş it was important to make the exhibition available to the audience on their own terms. “The archives enable you to draw a cultural map of a city. A filmmaker, a gay person, or a fashion designer would all approach this material from entirely different angles,” he notes. The exhibition facilitates this diversity of perspectives by providing computers on which viewers can navigate the archive on their own, rather than merely observing the material through the artist’s chosen framework.

Serttaş also plans to upload the archive to the Internet next year in order to allow people to identify the subjects in Şahinyan’s photographs. “The sons and daughters of most of the people we see here are not in İstanbul anymore, they are mainly spread throughout the Turkish diaspora. If the people in the photographs are properly identified on the Internet, it will be more convenient to reach them,” he says, adding: “We do not know which photographs are more important than the others and we will only learn this in time. We do not know who these people are. Right now we are looking at some people and they are looking at us, but we have not yet been introduced.”

The opportunity to engage with such intimate documentation of so many human lives presented in Şahinyan’s archive was bound to catch Serttaş’s attention as he was a student of social anthropology at the İstanbul University. He also wrote his master’s thesis “Photography and Minorities in İstanbul in the Context of Modernism and Cultural Representation” at the Yıldız Technical University art and design faculty. Beyond this academic background, Serttaş has also sought instruction on the technical aspects of glass negatives in a workshop at the Arab Image Foundation in Beirut, where he learned how to correctly handle archival materials. He subsequently cleaned the entire archive, plate by plate. This painstaking process is documented in a video by the artist that is included in the show, along with two other videos: One features Tomasyan explaining how he came to own Şahinyan’s archive, and another features several of Serttaş’s assistants as they helped him to sort, clean, digitize, digitally restore, categorize and preserve the archives during the last two years.

Aras Publishing has also released a bilingual book titled “Foto Galatasaray: Studio Practice by Maryam Şahinyan” alongside the exhibition, with an introduction by author Karin Karakaşlı and curator Vasıf Kortun, who is SALT’s director of research and programming. The book features writings by Serttaş and 950 photographs from the archive.

Texts by Serttaş include Şahinyan’s biography and the history of the studio, and analysis of the archive with several articles about Armenian culture, female and religious identity, cultural representation, gender, migration and fashion, among other topics.

“Open Archive 1: Foto Galatasaray” will run through Jan. 22. For more information on the artist, visit www.tayfunserttas.com and tayfunserttas.blogspot.com.

Ongoing exhibits at SALT

“Modern Essays 3 Modernity Unveiled/Interweaving Histories,” by Gülsün Karamustafa at SALT Galata

“Scramble for the Past: A Story of Archaeology in the Ottoman Empire, 1753-1914” at SALT Galata

“Modern Essays 2 Istory” by Hrair Sarkissian at SALT Beyoğlu

“Becoming İstanbul” at SALT Beyoğlu

SALT Research

Featuring nearly 40,000 books on art, architecture, design, urbanism and social and economic history, SALT Research is located in the 650-square-meter central atrium of SALT Galata. “Designed by Şanal Architecture Planning, this space was specifically developed to respond the demands of its users. We are planning to advance its content with the participation of the users,” explained Sezin Romi, from SALT Research and Programs, adding that it is not like a standard library in which a holy silence is expected.

“In the entrance, periodicals and new publications greet the users. Right after these, we see the heart of SALT Research: the files of more than 200 contemporary artists together with curator, institution and exhibition archives. We are conducting serious research in order to build an artistic memory in Turkey. We are planning to stretch all the way back to the 1970s and 1980s. Right now we are working on a book project from the writings of Nilgün Özayten, art historian and former manager of the Atatürk Cultural Center’s gallery between 1985 and 2000,” Romi adds.

SALT Research includes many physical and digital documents, including the Ottoman Bank archive, the Hüseyin Bahri Alptekin archive, the Italian Embassy archives, the Saint Pierre archive, the Sedad Hakkı Eldem archive, and the World Council of Churches archive. It also features an area for viewing, production and sharing, where visitors are invited to edit multimedia art works and conduct group work on a reservation basis.

SALT research is open to everyone between Tuesday and Saturday and all its services are free of charge. For more information, visit www.saltonline.org

* “Tayfun Serttaş opens artistic, sociological treasure to public”
by Rumeysa Kiger, Today’s Zaman, 11th December 2011